Sinds zijn inhuldiging op 30 april 2013 beleefde koning Willem-Alexander vele hoogte- en dieptepunten op internationaal, landelijk en privévlak. Hier en daar werd wat gesleuteld onder de motorkap van de monarchie. Met als einddoel: het koningschap overdragen op de volgende generatie. Maar eerst zijn koperen jubileum.
Tekst: Rick Evers
Op 30 oktober zit koning Willem-Alexander 12 1⁄2 jaar op de troon. Reden voor feest? Een half jaar voor de dag reageert het koningspaar verbaasd als Vorsten vraagt hoe zij van plan zijn het te vieren. De ogen van de koning worden wat groter. ‘O…’ Hij had er nog niet zo bij stilgestaan, tien jaar had hij tenslotte aardig gevierd. Terwijl hij peinst, reageert koningin Máxima wat laconiek: ‘Met werken’, zegt ze spontaan, terwijl ze haar schouders ophaalt.
Hun werk bestaat uit meer dan wuiven en in een koets zitten, dat waar het grote publiek als eerste aan denkt. Eens per jaar zal ook Willem-Alexander zich een sprookjeskoning voelen, op die derde dinsdag van september, als hij per koets, voortgetrokken door acht paarden met prachtige tuigages, bijgestaan door lakeien in livrei, een koetsier met pruik op de bok, al wuivend door het centrum van Den Haag gaat. Maar het koperen koning- schap van Willem-Alexander staat niet voor blinkend goud. Nee: de schouders eronder, het land in, zichtbaarder zijn dan elke generatie ervoor. Voor en mét de inwoners van het koninkrijk. Driekwart van Nederland heeft er aan de vooravond van de inhuldiging vertrouwen in dat het koningschap bij Willem-Alexander in goede handen is. Bijna tachtig procent staat op dat moment achter de monarchie als staatsvorm.
30 april 2023
Die grote dag, 30 april 2013, zet zijn moeder ’s ochtends haar handtekening in het Koninklijk Paleis in Amsterdam, waarmee Nederland na 123 jaar koninginnen aan het roer weer een koning krijgt. Én een koningin, als partner-van. Het moment van ingehuldigd worden – in rokkostuum, omhangen met de robijnrode mantel – noemt Willem-Alexander ‘een soort van out of body experience’. Alsof hij zichzelf van bovenaf ziet. ‘Wat ben jij in hemelsnaam aan het doen? Wie denk je wel niet dat je bent?’ blikt Willem-Alexander daarop terug. Het is een bijzondere dag voor Nederland, die intens beleefd wordt. En dat is zeker niet minder binnen de koninklijke familie.
Die dag is er ook ruimte voor verdriet. In privékring, met familie en een selecte groep vrienden, wordt stilgestaan bij Willem-Alexanders broer Friso, die op dat moment met zeer gering bewustzijn in een Londens ziekenhuis wordt verpleegd. Later dat jaar overlijdt de prins op Paleis Huis ten Bosch. ‘Een litteken dat nooit meer zal helen’, zal Willem-Alexander later zeggen. ‘Dat Alexander hem niet meer heeft, als hete adem in zijn nek, is een groot gemis’, zegt een goede bekende van het gezin. ‘Hij wist precies waarmee hij hem plagen kon.’
Hofhouding niet op de schop
Jarenlang heeft Willem-Alexander toegewerkt naar zijn inhuldiging, met een groep vertrouwelingen die hij en zijn moeder om zich heen hebben verzameld. Ook al heeft de koning grondwettelijk het recht om de hofhouding volledig – met inachtneming van het openbaar belang – naar eigen hand te zetten, in de praktijk hoeft er door de voorbereidingsjaren maar weinig te veranderen. Van Beatrix erft Willem-Alexander een geoliede, professionele organisatie, met ruim driehonderd mensen over wie hij de leiding krijgt. Willem-Alexander legt hooguit wat accentverschillen. Er komt een directeur ICT, en binnen de hofhouding krijgen ook de persoonlijk adviseurs een officiële plek. In de zomer van 2021 verdwijnt de functie van ceremoniemeester; zijn taken en stafleden worden verdeeld over onder meer de hofmaarschalk, de adjudanten, het secretariaat en de persoonlijk adviseurs.
Er zijn ook flink wat minder hofdames dan in het tijdperk van Beatrix, gewoonweg uit praktische overwegingen. Alleen al omdat het staatshoofd nu een man is en een koning niet begeleid wordt door hofdames. Bovendien kunnen de voorbereidende en uitvoerende werkzaamheden van bezoeken in veel gevallen ook door een adviseur worden gedaan.
Amalia gaat in militaire training…
…maar dat hoeft ze helemaal niet. Dit is hoe het zit.
Diversiteit en openheid
Zoals overal in de samenleving wordt ook aan het hof zichtbaar gewerkt aan diversiteit onder het personeel en hun departementshoofden, de kern van de hofhouding. Willem-Alexander zet in op een gelijke verdeling van mannen en vrouwen onder zijn adjudanten. En ook als kamerheren (een erefunctie, maar ook lid van de hofhouding) worden vrouwen aangesteld. Inmiddels is bijna de helft van de kamerheren een vrouw. Het zijn er wel minder. Onder koningin Juliana waren er in 1973 nog 35 kamerheren. Tegenwoordig zijn er nog twaalf, één per provincie, waarbij de traditie van een eigen kamerheer voor Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, nog springlevend onder Beatrix, is afgeschaft.
Spraakmakende toespraken
Adviseurs leveren vaak bouwstenen aan voor toespraken, die uiteindelijk, in een samenspel tussen de koning en adviseur Jan Snoek, tot een speech worden samengesmolten. De kersttoespraak zorgt regelmatig voor oneliners. ‘Nederland is meer dan zeventien miljoen selfies’ of ‘Een beter Nederland begint in Kleine Huisjes.’ De toespraak die wellicht het meest op lof kan rekenen, spreekt Willem-Alexander op 4 mei 2020 uit op een lege Dam, vanwege corona. Hij is dan onder meer kritisch op het oorlogsverleden van zijn overgrootmoeder Wilhelmina, die wellicht meer had kunnen doen voor Joodse Nederlanders. De koning besluit ook eerder dan verwacht het Koninklijk Huisarchief open te stellen tot en met het einde van Wilhelmina’s regeerperiode, zodat stukken voor onderzoek ter beschikking komen. Zo wordt ook de NSDAP-lidmaatschapskaart van grootvader Bernhard publiek. Dat leidt tot verontwaardiging over de prins-gemaal, maar ook tot lof voor zijn kleinzoon.
(Inter)nationaal
Willem-Alexander gaat voortvarend aan de slag. Onder meer met een vernieuwde kennismaking met de inwoners, door alle provincies te doorkruisen en de overzeese delen van het land aan te doen. Aan de vooravond van zijn inhuldiging gaf Willem-Alexander al te kennen geen ‘protocol-fetisjist’ te zijn. Om niet eindeloos te hoeven afwachten om uitgenodigd te worden voor een staatsbezoek – zoals het protocol voorschrijft – bezoeken hij en koningin Máxima in sneltreinvaart ook de omringende landen voor een beleefdheidsbezoek. Ze gaan naar vrienden dichtbij. Duitsland krijgt de primeur, daarna volgt Zweden als eerste monarchie. Dan zijn Colombia en Venezuela aan de beurt, ook belangrijke buurlanden van ons koninkrijk. China is in 2014 het eerste land dat een staatsbezoek aan het Nederland van de koning brengt, in de marge van de nucleaire top die op dat moment in Nederland wordt gehouden.
Willem-Alexander vult bezoeken anders in dan zijn moeder. Gemiddeld maakt hij staatsbezoeken aan het buitenland een dag korter. Bezoeken zijn effectiever, meer ‘value for money’. Handelsbelangen gaan boven culturele waarden. Door een verkleedmoment minder te plannen dan ten tijde van de vorige koningin, kan een extra onderdeel worden ingepland. Met 31 uitgaande staatsbezoeken op het moment van zijn koperen jubileum heeft hij een flinke voorsprong op zijn moeder, die toen nog aan haar twintigste moest beginnen.
Uitzonderlijk lang zijn de bezoeken aan Australië en Nieuw-Zeeland, samen twee weken. Het kortste was aan het Verenigd Koninkrijk, dat slechts anderhalve dag duurde. Desondanks wordt daarover onder de hofhouding wel gesproken over ‘de Champions League’, ook voor Willem-Alexander was het bijzonder om bij koningin Elizabeth II op bezoek te komen. Om de bijzondere relatie te benadrukken, haalde koningin Máxima voor het eerst in bijna een halve eeuw het complete diadeem met de Stuartdiamant tevoorschijn.
Oog voor iedereen
Op 1 juli van het inhuldigingsjaar wordt herdacht dat 150 jaar eerder de slavernij werd afgeschaft. Het koningspaar is erbij, maar legt tot verontwaardiging van sommigen geen krans. Willem-Alexander neemt niet het woord, excuses namens de regering komen er niet. Grote aandacht is er op dat moment niet voor. De grootschalige focus op het belang voor gelijke rechten komt pas in 2020 sterk op gang, wanneer internationale protesten van de Black Lives Matter-beweging ook Nederland bereiken. Willem-Alexander heeft dan al eerder dat jaar, tijdens zijn staatsbezoek aan Indonesië, historisch woorden van spijt uitgesproken en excuses aangeboden ‘voor de geweldsontsporingen van Nederlandse zijde’.
Al eerder is – tot in de Tweede Kamer aan toe – commotie ontstaan over het gebruik van de Gouden Koets, waarop afbeeldingen staan die verwijzen naar het slavernijverleden van Nederland. Na Prinsjesdag 2015 gaat het rijtuig uit 1898 in restauratie, maar daarna keert het niet meer terug in het straatbeeld. ‘De Gouden Koets zal pas weer kunnen rijden als Nederland daar klaar voor is. En dat is nu niet het geval,’ zegt de koning. Nederland is op alle vlakken verdeeld. Voordat de koets weer kan rijden, is veel inspanning nodig, weet ook Willem-Alexander. Inspanning ‘die dieper gaat en langer duurt. Een inspanning die ons verbindt in plaats van verdeelt.’ Als voorzitter van de koninklijke archieven geeft Willem-Alexander academici de kans te onderzoeken wat de rol van de Oranjes is geweest in de koloniale geschiedenis en of er voorwerpen in de collectie zijn met een koloniale herkomst.
De koning bezoekt alle gemeenschappen in de samenleving – zoals in juli 2013 de Joodse gemeente in Amsterdam – en gaat er ook mee in gesprek. Bij onrust in de samenleving worden groepen uitgenodigd op het paleis, zodat Willem-Alexander en Máxima van henzelf kunnen horen wat er speelt. Een nieuw instrument wordt eind 2023 ingezet: het buurtbezoek. In feite is dat een half streekbezoek: in sneltreinvaart leren Willem-Alexander of Máxima (afzonderlijk) in een dagdeel het DNA van een wijk kennen.
Die coronavakantie
De coronaperiode blijkt een kantelpunt. Algemeen is het vertrouwen in gezaghebbers gekelderd, maar dat Willem-Alexander en Máxima met hun gezin tijdens de pandemie op vakantie gaan naar Griekenland, komt hen duur te staan. Koning ben je 24 uur per dag, zeven dagen per week. Mens en Majesteit, ‘die dingen zijn niet te scheiden’, zegt hij zelf. Ondanks de excuses die hij voor de reis aanbiedt, nederig op een bankje voor de camera, rekent Nederland met hem af.
Wat doet Willem-Alexander bij de Orde van de Kousenband?
Koning Willem-Alexander trad in 2019 ook toe tot dit illustere gezelschap.
Heeft vooraf 76 procent van de onderdanen vertrouwen in hem, aan het eind van de coronatijd keldert dat naar 47 procent. Officieel wordt er niet over gesproken en is het daarna business as usual, maar achter de schermen gaan de schouders eronder. Wat Willem-Alexander al heeft veranderd, is dat de agenda niet voornamelijk is gevuld met bezoeken waarvoor hij en zijn familieleden worden uitgenodigd. Samen met adviseurs wordt gekeken naar onderwerpen waarop gefocust moet worden, naar plekken waar de koning zou moeten zijn. Waar bezoeken voorheen al een jaar met potlood in de agenda stonden, wordt in coronatijd flexibiliteit gevraagd. Die is gebleven, waardoor er nu ook gekeken wordt of er over enkele weken nog een bezoek extra kan worden ingepland. Wie de cijfers erop naslaat, ziet dat er elk jaar meer afspraken in de agenda staan, de zichtbaarheid wordt vergroot. De Rijksvoorlichtingsdienst zet meer in op sociale media en geeft ook traditionele media waar het kan meer mogelijkheden om zichtbaarheid te geven aan de werking van het koninklijk bedrijf om de koning heen. Al het harde werken lijkt te worden beloond: in 2023 komt de daling van de populariteit tot stilstand, in 2024 is Willem-Alexander duidelijk weer op de weg naar boven.
Willem-Alexander pakt zijn rol
Koningsdag is daarvoor het jaarlijkse ijkpunt. Op zijn verjaardag krijgt Willem-Alexander traditiegetrouw door de media zijn rapport gepresenteerd, gebaseerd op peilingen. Daar heeft hij niet zelf voor gekozen. Wel kiest hij elk jaar waar hij op zijn verjaardag naartoe gaat. Op basis van spreiding door het land, op basis van uitnodigingen en eigen wensen, wordt sinds 2015 niet langer een stad en een dorp bezocht, maar één gemeente gekozen. De omliggende plaatsen krijgen wel een rol in het programma. De rapportcijfers zijn sterk afhankelijk van de gebeurtenissen van het voorafgaande jaar. In momenten van nationale eenheid pakt Willem-Alexander zijn rol. Zoals bij de watersnood in Limburg, waarvoor hij en Máxima de helikopter nemen om het overstroomde gebied te bekijken. Vervolgens trekken ze laarzen aan voor een wandeling door Valkenburg, waar ze ontredderde mensen spreken. Maar het is vooral de ramp met vlucht MH17, waarbij 298 mensen overlijden, die voor altijd een emotionele herinnering zal blijven. Het koningspaar staat daarin symbool voor wat nationale rouw betekent.
Vader en voorganger
‘De eerste twaalf jaar zijn omgevlogen’, vertelt Willem-Alexander aan Vorsten. ‘Nederland heeft moeilijke tijden gehad’, verwijst hij naar de diverse crises. Nu, als koperen koning, staat er een standvastig staatshoofd, samen met Máxima midden in de maatschappij. ‘Het is en blijft elke dag een prachtig ambt. Ik sta elke ochtend weer in de spiegel te kijken: wat ben ik blij dat ik dit mag doen. Iedere dag is anders, iedere dag is prachtig. Ik vind het echt heel leuk om te blijven doen.’
De toekomst
Twaalfenhalf jaar koningschap betekent ook dat zijn oudste dochter dit jaar haar koperen jubileum als Prinses van Oranje mag vieren. ‘Als vader en als haar voor- ganger’ ziet Willem-Alexander begin dit jaar ‘vol trots’ hoe ze haar eerste plichtpleging volbrengt, het dopen van een schip. ‘Ik zie daar iemand staan die nog steeds natuurlijk heel veel moet leren, maar aan de andere kant ook echt klaar is voor haar rol om mij later op te volgen.’ Zover is het nog niet. Toen Willem-Alexander haar bijna dertien jaar geleden vertelde dat hij haar grootmoeder zou opvolgen, wilde ze meteen weten hoelang hij het zou blijven doen. Dan kon zij vast een plek in de agenda reserveren. ‘Ik gun Amalia natuurlijk een heel goede en lange voorbereidingstijd. Ook tijd voor zichzelf. Tijd om een eigen gezin te stichten. Of wat ze ook maar wil doen. En zich goed voor te bereiden op haar toekomst.’
Het jaar 2048 zou een mooi moment voor een troonswisseling kunnen zijn. Dan is het 150 jaar geleden dat Wilhelmina als eerste koningin op de troon kwam en kan er 200 jaar grondwet worden gevierd. Amalia is dan nog net wat jonger als haar vader toen hij het koningschap aanvaardde. Maar: zal Willem-Alexander doorgaan tot zijn tachtigste?
